अलीकडच्या काळात टॉलस्टॉयच्या साहित्यावर व जीवनावर प्रकाश
टाकणारे नवीन लिखाण प्रकाशित झाले आहे. रशियामधील टॉलस्टॉय म्युझिअम
मध्ये उपलब्ध असलेल्या टॉलस्टॉयच्या पत्नीच्या --–सोफिया
टॉलस्टॉयच्या--- रोजनिशीवर व तिच्या साहित्यावर आधारित हे लिखाण असून २०१०
मध्ये प्रथम अलेक्झांड्रा पोपौफ यांनी लिहिलेले सोफिया
टॉलस्टॉयचे चरित्र प्रसिद्ध झाले. त्याच वर्षात सोफिया
टॉलस्टॉयच्या रोजनिशीचे “माय लाइफ” हे इंग्रजीत भाषांतर प्रकाशित झाले. त्यानंतर गेल्या महिन्यात येल विद्यापीठाने
मायकेल कात्झ यांनी लिहिलेला “कृत्झर
सोनाटा वेरिएशन्स” हा ग्रंथ प्रकाशित केला. या ग्रंथात टॉलस्टॉयच्या “कृत्झर सोनाटा” या गाजलेल्या (व सर्वसामान्यतः त्याच्या इतर साहित्याकृतींहून
फारच वेगळ्या, धक्कादायक असलेल्या) दीर्घ कथेचा समावेश तर आहेच; परंतु याशिवाय त्याच्या पत्नीने---सोफियाने------याच विषयावर लिहिलेल्या
परंतु टॉलस्टॉयच्या कथेचा आणि त्या कथेच्या आशयाचा प्रतिवाद करणाऱ्या दोन कथांचा----“ व्हूज फॉल्ट” व “सॉंग विदाऊट
वर्डस”-- समावेश यात केला आहे. याशिवाय या पुस्तकात टॉलस्टॉयच्या मुलाने लिहिलेली एक
कथा व सोफियाच्या रोजनिशीमधील काही भागाचा
समावेश केलेला आहे.
टॉलस्टॉयच्या “कृत्झर सोनाटा” या मूळ कथेमध्ये टॉलस्टॉयने
स्त्री-पुरुष संबंध व लैंगिकता यांना मानवी जीवनातून हद्दपार करीत टोकाची नैतिक
भूमिका घेतली होती. या दीर्घ कथेने टॉलस्टॉय कुटुंबात मोठी उलथापालथ होऊन
पती-पत्नीमध्ये संघर्षाचे वातावरण निर्माण झाले होते. त्यावर टॉलस्टॉयच्या
पत्नीने या दोन कथा लिहून टॉलस्टॉयने घेतलेल्या नैतिक भूमिकेचा निर्भीडपणे
प्रतिवाद केला होता. मायकेल
कात्झ यांच्या या नवीन पुस्तकाने टॉलस्टॉयचे
साहित्य, त्याचे वैवाहिक जीवन, त्याच्या साहित्यिक प्रवासात पत्नीने दिलेली साथ यावर बराच प्रकाश पडतो. टॉलस्टॉयला छळणारी व
त्याच्या सर्जनशीलतेच्या आड येणारी कजाग पत्नी ही तिची उगीचच निर्माण झालेली
प्रतिमा दूर होण्यासही मदत होते व स्वतःचा आवाज असलेली, साहित्याची उत्तम जाण
असणारी व टॉलस्टॉयला त्याच्या साहित्य निर्मितीत मदत करणारी पत्नी म्हणून ती पुढे
येते.
“कृत्झर
सोनाटा” ही टॉलस्टॉयच्या साहित्यिक
आलेखाच्या उत्तरार्धात लिहिली गेलेली दीर्घ कथा (कादंबरीका) असून तिचा
टॉलस्टॉयच्या उतार वयातील जीवनाशी व १८८०
नंतरच्या बदलत्या साहित्यिक व अध्यात्मिक मूल्यांशी निकटचा संबंध आहे. “वॉर अँड पीस” आणि “अॅना कॅरेनिना” या टॉलस्टॉयच्या उत्तुंग,
प्रतिभादर्शी व जीवनस्पर्शी साहित्यकृतींचा कालखंड १८८० मध्ये संपतो. त्यानंतर
टॉलस्टॉयचे लिखाण अधिकाधिक अध्यात्मिक, धर्माशी तडक नाते सांगणारे, व खरे सांगायचे
तर थोडे असाहित्यिक व बरेचसे प्रचारकी थाटाचे (१९०४ मध्ये प्रकाशित झालेल्या
“रिसरेक्शन” या कादंबरीचा सन्मान्य अपवाद वगळता) होऊ लागले होते. टॉलस्टॉयच्या लिखाणात
सुरवातीपासून हे दोन आंतरप्रवाह---साहित्यिक व तत्वज्ञान/आध्यत्मिक---नेहेमीच
होते. किंबहुना त्यामुळे त्याच्या लिखाणात निर्माण होणारी विसंगती हीच त्याच्या
साहित्यिक मुल्यांचा स्त्रोत असून एका मर्यादेपर्यंत त्याचे साहित्य कमालीच्या
उंचीवर नेण्याचे काम याच संयत
विसंगतीने केले. परंतु १८८० नंतरच्या
काळात अध्यात्मिक टॉलस्टॉय हा जास्त बळकट होत गेला व पुढे त्याने साहित्यिक
टॉलस्टॉयला पूर्णपणे झाकळून टाकले असे म्हणता येईल. टॉलस्टॉयच्या साहित्यदृष्टीत नुसतीच विसंगती
नव्हती तर त्यात बरेचसे दुभंगलेपण
(fractured vision) होते व त्याच्या “वॉर
अँड पीस” मध्ये ते ठळकपणे नजरेस येते. १८८० नंतर टॉलस्टॉयच्या लिखाणातील विसंगती
उत्तरोत्तर वाढतच गेली. पुढे पुढे तर—----विशेषतः “अॅना कॅरेनिना”च्या
लिखाणानंतर, १८८० नंतर --- टॉलस्टॉयचे लिखाण अध्यात्म व धर्म यांचेकडे इतके झुकले
की प्रत्येक बाब ही कमालीच्या अध्यात्मिक दृष्टीनेच तो पाही. या काळातील “कृत्झर सोनाटा”, “फादर सर्जीअस”, “डेथ ऑफ
इव्हान इल्यिच” इत्यादी साहित्यकृती या
दृष्टीने पाहण्यासारख्या आहेत. “वॉर अँड पीस” मध्ये युद्धाच्या पार्श्वभूमीवर मानवी जीवनाची
गुंतागुंत उलगडत त्यातून प्रचंड ताकदीची व उत्तुंग प्रतिभाशाली साहित्यकृती
साकारणाऱ्या व जीवनातील सर्व प्रकारच्या
विसंगती, सर्व विविधता यांनाही
सामाऊन घेईल असा मानवाचा इतिहास एक
महावस्तुस्थिती वा महाकथन
(meta-narrative) या स्वरुपात सदर झाला पाहिजे अशी व्यापक भूमिका घेणारा
सौन्दर्यवादी टॉलस्टॉय पुढे पुढे
इतका एकांगी व अध्यात्मिक झाला की त्याने
आयुष्यातील पूर्वार्धात लिहिलेल्या
स्वतःच्या सुंदर साहित्याकृतीही पूर्णपणे नाकारल्या. “कन्फेशन्स” आणि “व्हॉट इज आर्ट” या त्याच्या ग्रंथांमध्ये या एकांगी
व वैशिष्ठ्यपूर्ण तत्वज्ञानाची
व समीक्षेची चर्चा आहे. परंतु विसंगती व दुभंगलेपण हे टॉलस्टॉयच्या
साहित्यदृष्टी पुरतेच सीमित राहिले नव्हते; ते त्याच्या खाजगी/कौटुंबिक जीवनातही
पूर्णपणे उतरले होते. “कृत्झर सोनाटा” या दीर्घ कथेने हे दुभंगलेपण टोकाला नेले.
टॉलस्टॉयचा हा साहित्यिक प्रवास समजून घेतल्यास
१८८९ मध्ये लिहिलेल्या “कृत्झर
सोनाटा” या दीर्घ कथेची प्रेरणा लक्षात
येईल. या कथेतील मुख्य पात्राने प्रातारणा
करणाऱ्या आपल्या पत्नीची हत्या केली आहे.
त्याबद्दल त्याला वाईट वाटते परंतु त्याचे समर्थन करताना तो कोणत्याही स्वरूपाचे स्त्री-पुरुष संबंधच
नाकारतो. लैंगिक भावनेमुळे अवघी मानव जात
कशी दुःखी होते या बद्दलचे चिंतन या दीर्घ कथेत आहे. लैंगिकता
ही मुळात माणसाला ईश्वरापासून दूर ठेवते,
माणसातील अध्यात्मिकतेला बाधा आणते आणि म्हणून लैंगिकता पूर्णपणे नाकारणे यात
शहाणपण आहे असा युक्तिवाद हे पात्र करते. मात्र “कृत्झर सोनाटा” चे नाट्य येथे संपत नाही. या
कादंबरीकेतील विनाकारण व अनौचित्यपूर्ण हिंसा/क्रौर्य व असंबद्ध नैतिकता यामुळे या
कादंबरीवर सरकारने बंदी घातली. शिवाय या साहित्याकृतीमुळे टॉलस्टॉयच्या पत्नीला—सोफियाला—प्रचंड
मनस्ताप व मानहानी स्वीकारावी लागली. का कोण जाणे परंतु टॉलस्टॉयने ही दीर्घ कथा स्वतःच्या अनुभवावरून वा स्वतःच्या पत्नीच्या
संदर्भातच लिहिली आहे असा समजही निर्माण झाला. सोफियाला असे मनोमन वाटत होते की ही
कथा टॉलस्टॉयने मुद्दाम तिला अपमानित करण्यासाठी लिहीली आहे. वास्तविक पाहता
टॉलस्टॉयच्या स्खलनशील व अनियमित वर्तणुकीमुळे त्याच्या वैवाहिक जीवनात मुळचा तणाव
होताच. मात्र पुढे पुढे धर्म व उच्च नीतीविषयक कल्पनांनी भारल्या गेलेल्या
टॉलस्टॉयने ही कथा लिहून आपल्या पत्नीची विलक्षण पंचाईत करून ठेवली. टॉलस्टॉयच्या
वैवाहिक जीवनाबद्दल व विशेषतः सोफियाबद्दल बरेचसे गैरसमजुतीतून वाईट लिहिले गेले
आहे. याचे मुख्य कारण म्हणजे उत्तर
आयुष्यात मिळालेल्या आंतरराष्ट्रीय
कीर्तीमुळे त्याचे चाहते व शिष्यगण यांनी तो वेढला गेला व कुटुंबीयांपासून बराच दूरही झाला.
त्याचा शिष्य व चाहता व्लादिमिर चेर्त्कोव याने त्याचा अक्षरशः ताबाच घेतला.
त्याने टॉलस्टॉयला सोफियापासून दूर तर ठेवलेच पण ती कजाग असून ती टॉलस्टॉयला छळते
व त्याच्या सर्जनशीलतेलाच बाधा आणते असा अपप्रचारही केला.
मात्र वर उल्लेख केलेल्या व अलीकडे प्रकाशित
झालेल्या “कृत्झर सोनाटा वेरिएशन्स” या ग्रंथाने व तिच्या
रोजनिशीमुळे सोफियाबद्दलचे गैरसमज
दूर होण्यास मदत होते. १८८९ मध्ये “कृत्झर सोनाटा”च्या प्रकाशनानंतर दुखावल्या
गेलेल्या सोफियाने १८९१ व १८९३ च्या
दरम्यान टॉलस्टॉयच्या नैतिक भूमिकेचा समाचार घेणाऱ्या व त्यावर प्रश्नचिन्ह उभे करणारी “व्हूज फॉल्ट” ही दीर्घ कथा
लिहिली. त्यानंतर १८९८मध्ये “सॉंग विदाउट वर्डस” ही थोडीशी स्वतःच्या आयुष्यातील
घटनेचा आधार असणारी व बौद्धिक आकर्षणातून लैंगिक
आकर्षणाकडे असा प्रवास रेखाटणारी कथा लिहिली.
याच कथा “कृत्झर सोनाटा वेरिएशन्स”
या ग्रंथात समाविष्ट आहेत. या कथा टॉलस्टॉयच्या
साहित्याच्या उंचीच्या नसल्या तरीही स्वतंत्र आवाजाच्या व दाखल
घेण्यासारख्या आहेत. शिवाय सोफिया ही स्वतंत्र विचारांची लेखिका म्हणून पुढे येते. “व्हूज फॉल्ट” या कथेत “कृत्झर सोनाटा” या
कथेतीलच परिस्थिती घेऊन प्रातारणा करणाऱ्या त्या तरुण स्त्रीचीही बाजू स्पष्ट केली
आहे. या कथेत मध्यम वयाच्या पुरुषासोबत झालेले लग्न, विवाहातून परस्परांबद्दल असलेल्या
व पूर्ण होत नसलेल्या अपेक्षा, पतीची लैगिक
भूक व पत्नीची भावनिक गरज यातून निर्माण
होणारे विजोड नाते, त्यामुळे होणारा भावनिक कोंडमारा, इत्यादींचा स्त्रीच्या दृष्टीकोनातून धांडोळा
घेतला आहे. विशेष म्हणजे या कथेतील काही तपशील टॉलस्टॉयच्या वैवाहिक जीवनातूनच
उचलला आहे. कथेचा शेवट “कृत्झर सोनाटा” सारखाच पत्नीच्या हत्येने होत असला तरीही त्यापूर्वी
सोफियाने टॉलस्टॉयच्या नैतिक भूमिकेला
मुद्देसूद व सडेतोड उत्तर दिले आहे. “सॉंग
विदाऊट वर्डस” या कथेला प्रत्यक्ष जीवनातील सोफियाची व संगीतकार सर्जी तान्येव्ह यांच्या
मैत्रीची पार्श्वभूमी आहे. ही कथा
फार बोल्ड असून त्यातील संदर्भ थोडे बदलले की ती सोफियाची व टॉलस्टॉय कुटुंबाची
कथा होते.
सोफिया टॉलस्टॉयच्या तोडीची साहित्यिक नसली तरी ती अत्यंत कर्तबगार, बुद्धिमान व कुटुंब वत्सल
पत्नी होती असे दिसते. उतार वयात टॉलस्टॉयची
तिने केवळ सुश्रुषाच केली नाही तर “वॉर अँड पीस” आणि “अॅना कॅरेनिना” या साहित्यकृतींच्या लिखाणात टॉलस्टॉयला मदतही केली. तिला साहित्याची उत्तम
जाण होतीच परंतु त्याबरोबर साहित्य
व्यवहाराचे उत्तम ज्ञान होते. त्या दोघांच्या सर्जनशील भागीदारीमुळेच टॉलस्टॉयच्या
लिखाणाला व त्याच्या प्रतिभेला पुरेसा वाव मिळाला असे दिसते. तिच्यामुळे टॉलस्टॉय कुटुंब एक सर्जनशील प्रयोगशाळा
बनले होते. पुढे टॉलस्टॉयने सर्वच बाबींचा—अगदी
स्वतःच्या साहित्याचा व त्यातून मिळणाऱ्या उत्पन्नाचाही-----त्याग केला व
कुटुंबाची उत्पन्नाची साधनेसुद्धा गेली. सोफियाने अशा काळात त्याचे साहित्य
प्रकाशित करून कुटुंबाचा चरितार्थ चालविला. “कृत्झर सोनाटा” वर बंदी आल्यानंतर सोफिया
झारला भेटली व त्यामुळे झारने कादंबरीवरील केवळ बंदीच उठविली नाही तर टॉलस्टॉयबाबत
गौरवोद्गारही काढले.
सोफियाची रोजनिशी आणि तिच्या टॉलस्टॉयच्या नैतिक भूमिकेचा सडेतोड प्रतिवाद
करणाऱ्या कथा रशियामधील टॉलस्टॉय म्युझिअम
मध्ये धूळ खात पडल्या होत्या. त्या
प्रसिद्ध करणे हे रशियातील व्यवस्थेला योग्य वाटले नाही. टॉलस्टॉयची प्रतिमा इतकी
उतुंग व त्याची रेप्युटेशन इतकी मोठी की त्याच्या पत्नीलाही न्याय
मिळणे अवघड होते. म्हणूनच तिच्या कथा त्या काळात प्रकाशित होऊ शकल्या
नाहीत. साहित्यात वा राजकारणात प्रस्थापित
मुल्ये व प्रस्थापित रेप्युटेशन यांचे बदलत्या वस्तुस्थितीच्या संदर्भात रिव्हिजन करणे
हे नेहेमीच टाळले जाते. १२० वर्षानंतर का होईना परंतु सोफियाला न्याय मिळतो आहे
हेही काही थोडे नाही!
